Հունվարի 3-ին Ջոն Ռոնալդ Ռուել Թոլքինը կդառնար 130 տարեկան: Անգլիացի գրող և լեզվաբան, որն ազդել է ամբողջ ժամանակակից գրականության և փոփ մշակույթի վրա:
Այնուամենայնիվ, ոչ բոլորն են նկատել նրա տեքստերի բացառիկությունը, անգամ Նոբելյան ակադեմիան՝ 1961 թվականին հայտարարելով, որ Թոլքինի ստեղծագործությունը «ոչ մի կերպ չի կարելի որակյալ արձակ համարել»:
5 քիչ հայտնի փաստեր գրողի կյանքից.
1. Խաղաղություն լեզվի միջոցով
Իր ամբողջ կյանքի ընթացքում Ջ.Ռ.Ռ Թոլքինը հիմնականում իրեն համարում էր բանասեր, հետևաբար, ըստ իր իսկ հայտարարության, լեզվի կառուցումը նրա աշխատանքի որոշիչ գործոնն էր: «Այս պատմությունները անհրաժեշտ էին լեզվի շուրջ աշխարհ ստեղծելու համար, և ոչ հակառակը: Սկզբում հայտնվում է անունը, իսկ հետո գալիս է դրա հետ կապված սյուժեն», – գրել է նա 1955 թվականին` իր ամերիկացի հրատարակչին:
Ընդհանրապես, Թոլքինի լեզվական հայացքներն առանձնանում էին որոշակի ինքնատիպությամբ, օրինակ` նա համոզված էր, որ մարդիկ (և հատկապես բրիտանացիները՝ իրենց շփոթեցնող լեզվական պատմության պատճառով) ունեն բնածին և անգիտակցական ունակություն՝ կարդալու լեզուների մեջ ներկառուցված պատմական շերտերը: Նա կարծում էր, որ մարդը բնազդաբար հասկանում է, որ, օրինակ, Winchkam կամ Camryu անուններով վայրերը պետք է լինեն արևմուտքում՝ նույնիսկ չիմանալով, որ դրանց մաս կազմող «cwm» արմատը ուելսական ծագում ունի:
Բացի այդ, Թոլքինը կարծում էր, որ լեզուները կարող են մարդուն անգիտակցաբար գեղեցիկ թվալ կամ ականջի համար անգիտակցաբար վանող, և այդ ներկայացումները համընդհանուր են և կախված չեն այն մշակույթից, որում ձևավորվել է մարդը: Ըստ Թոլքինի, ուելսերենը և ֆիններենն անկասկած գեղեցիկներից են՝ իրենց լեզվի հնչեեղությամբ: Հենց նրանց հնչյունային տիրույթն էր, որը հիմք է հանդիսացել գրողի հորինած էլվիշական Սինդարին և Քուենյա բարբառների համար:
2. Վերակառուցում, ոչ թե գյուտ
Չնայած այն հանգամանքին, որ Թոլքինի գրքերը լցված են ամենաաշխույժ և բուռն ֆանտազիաներով, հեղինակն ինքը կարծում էր, որ նա դրանք զրոյից չէր գրում, այլ ավելի շուտ վերակառուցում էր մի բան, որը նախկինում գոյություն է ունեցել (կամ, գոնե, կարող էր լինել): Չի կարելի ասել, որ նա լիովին ինքնատիպ էր. լեգենդների ազգային ծածկագրերը վերակառուցելու փորձեր են արվել բազմիցս: Այսպիսով, 1830-ական թվականներին ֆին լեզվաբան Էլիաս Լենրոտը, ձայնագրելով և մշակելով հսկայական թվով ժողովրդական երգեր, դրանց հիման վրա ստեղծել է էպոս՝ «Կալևալա», որը հիմք է դարձել ֆիննական մշակութային ինքնության ձևավորման համար: 1880-ական թվականներին լատվիացի ռոմանտիկ բանաստեղծ Անդրեյ Պումպուրը վերստեղծել է Lacplesis-ը՝ բեկորային հատվածներից, որը դարձել է լատվիական ազգային վերածննդի մեկնարկային կետը:
Ըստ երևույթին, Թոլքինի մտադրությունները, եթե ոչ լիովին նույնական, ապա գոնե նման էին: Իր իսկ խոսքերով՝ նա կկարողանա «ստեղծել լեգենդների քիչ թե շատ համահունչ «կորպուս», «որը նա պարզապես կնվիրի իր երկրին, իր Անգլիային»:
3. Գրողը՝ ծառերի կողքին
«Մատանիների տիրակալը» գրքի սիրահարները չեն կարող չնկատել, որ գրքում առանձնահատուկ տեղ է գրավում բնությունը և, առաջին հերթին, բուսական աշխարհը: Վեպի տեքստում նշվում է ավելի քան վաթսուն բուսատեսակ, և առնվազն ևս ութ տեսակ հորինել է հենց ինքը՝ Թոլկինը:
Հոբիթներն ու էլֆերը՝ Միջին Երկրի ամենաներդաշնակ և կատարյալ ժողովուրդները, ապրում են բնության հետ զարմանալի ներդաշնակության մեջ, իսկ գրքում նկարագրված ամենազզվելի վայրերը՝ Սարումանի կողմից պղծված Իզենգարդի հովիտը և մռայլ Մորդորը, կրում են արդյունաբերության դրոշմը՝ աղտոտվածություն: Նույնը տեղի է ունենում Շիրի հետ, որտեղ Սարումանը ժամանակավոր ապաստան է գտնում իր ծառա Գրիմայի մոտ. այստեղ անտառները հատվում են, իսկ գեղատեսիլ այգիների ու գյուղական բնապատկերների տեղում հայտնվում են տգեղ արդյունաբերական շենքեր: Կուսական բնությունը Թոլքինի համար խորհրդանշում է բարին, մինչդեռ ցանկացած գործունեություն, որը վնասում է այն, միշտ կապված է խավարի ուժերի հետ: «Իմ բոլոր ստեղծագործություններում ես միշտ ծառերի կողմն եմ և նրանց թշնամիների դեմ»,- գրել է պրոֆեսորն իր ընկերոջը՝ գրող Քլայվ Ս. Լյուիսին ուղղված նամակներից մեկում:
Թոլքինը չէր տեսնում էկոակտիվիզմի ծաղկումը, բայց կասկած չկա, թե որ կողմում կլիներ նրա համակրանքը, եթե նա ավելի երկար ապրեր: Պատահական չէ, որ «Մատանիների տիրակալը» ոգեշնչվել է Greenpeace շարժման ստեղծող Դեյվիդ Մաքթագարտից:
4. Արդարությունը հաղթեց
«Մատանիների տիրակալը» լույս է տեսել Մեծ Բրիտանիայում՝ 1954 թվականին՝ եռահատոր հրատարակության տեսքով, սակայն Թոլքինի իրական հաջողությունը հասել է 1960-ականների սկզբին՝ ԱՄՆ-ում հրատարակվելուց հետո:
Գրողը վաճառեց կոշտ կազմով հրատարակման իրավունքները Ամերիկային, բայց Ace Books-ը, նկատելով աճող պահանջարկը, որոշեց օգտվել հեղինակային իրավունքի մասին օրենսդրության «գորշ կետից» և կեղծիքից՝ թողարկելով «Մատանիների տիրակալը» թղթե թերթիկ: Այն ժամանակ «թղթե թղթերի» հրապարակումն իսկապես գրեթե չէր կարգավորվում ամերիկյան օրենքով (իրականում դրանք ընդհանրապես գրքեր չէին համարվում և նույնացվում էին գովազդային բուկլետների և այլ «տեղեկատվական ապրանքների» հետ), և թվում էր, թե Թոլքինը արդարությունը վերականգնելու քիչ հնարավորություններ ուներ…
Բայց գրողը գտավ ամերիկացի խաբեբաներին իրենց տեղը դնելու միջոց, Թոլքինը մամուլի միջոցով հասավ Միացյալ Նահանգների իր ընթերցողներին՝ կոչ անելով նրանց հավատարմության և խնդրելով բոյկոտել կեղծ հրատարակությունը: Պրոֆեսորի հեղինակությունը և ընթերցողների սերը նրա հանդեպ այնքան մեծ էին, որ ապօրինի վաճառքը գրեթե զրոյի հասավ, և Թոլքինի երկրպագուների կողմից սկսված մեդիա արշավը ստիպեց մյուս հեղինակներին խզել իրենց պայմանագրերը Ace Books-ի հետ: Մեկ տարի էլ չանցած, հրատարակիչները ստիպված եղան հետ վերցնել տպաքանակը, իսկ նորը` օրինականը, վաճառվեց այնպիսի արագությամբ, որ երկու ամսվա ընթացքում «Մատանիների տիրակալը» հասավ The New York Times-ի առաջին հորիզոնականիին, որն Ամերիկայի ամենահեղինակավոր վարկանիշն է:
«Մատանիների տիրակալը», Ace Books, 1965
5. Ժողովրդի սիրելին
Քանի որ «Մատանիների տիրակալը» ֆիլմի հաջողությունն իսկապես գլոբալ դարձավ, որոշ քննադատների և հեղինակությունների դժգոհությունն այս հանգամանքից մեծացավ: 1961 թվականին Թոլքինի վեպն առաջադրվել է գրականության Նոբելյան մրցանակի, սակայն շվեդ գիտնականները մերժել են հետևյալ ձևակերպմամբ. «Իհարկե, սա ոչ մի կերպ չի կարելի որակյալ արձակ համարել»: Հայտնի ամերիկացի քննադատ Էդմունդ Ուիլսոնը 1960-ականների վերջին գրել է, որ «Մատանիների տիրակալից կախվածությունը կարող է բացատրվել միայն մանկական ընթերցանության ողբալի թուլությամբ, որը շատ մարդիկ պահպանում են իրենց ամբողջ կյանքում»:
Կրքերը շարունակեցին թեժանալ գրողի մահից հետո՝ գագաթնակետին հասնելով 1990-ականների վերջին, երբ Ջոն Ռ.Ռ. Թոլքինի եռագրությունը դարձավ մեծագույն գիրքը բրիտանական Waterstones և BBC գրախանութների ցանցի կողմից անցկացված հարցման արդյունքում: Հարցմանը մասնակցել է շուրջ 26 հազար մարդ: Արդյունքները բրիտանացի մտավորականների մոտ լուրջ անհանգստություն առաջացրեցին, և Daily Telegraph-ը որոշեց կրկնել հարցումը՝ հուսալով ցուցակի առաջին տեղում տեսնել վերնախավի «բարդ ճաշակին» ավելի համապատասխան մեկին: Արդյունքը կրկին հիասթափեցնող էր՝ Թոլքինը առաջ անցավ մեծ տարբերությամբ:
21-րդ դարում Ջ.Կ. Ռոուլինգի «Հարի Փոթերը» առաջ անցավ, բայց «Մատանիների տիրակալը» և «Հոբիթը» միևնույնն է իրենց հաստատուն տեղն ունեն ընթերցողների սրտերում: Երկու գրքերն էլ այսօր մնում են բրիտանացիների կողմից ամենասիրված հնգյակում՝ համաձայն 2017 թվականի BBC-ի հարցման՝ նվիրված The Hobbit-ի թողարկման 80-ամյակին:
